Hai thế kỷ "Đêm thánh vô cùng" - Lịch sử một bài hát Giáng sinh bất tử
Hằng năm, mỗi dịp Giáng sinh, trên khắp thế giới, từ chốn kinh thành hoa
lệ cho đến vùng quê hẻo lánh, sơn cước ngút ngàn, hay hải đảo xa xôi… lại
vang lên giai điệu dịu dàng, thánh thót của bản Thánh ca quen thuộc:
Silent night, holy night
All is calm, all is bright
Round yon Virgin Mother and Child
Holy Infant so tender and mild
Sleep in heavenly peace
Sleep in heavenly peace . . .
Và đó chỉ là một ca từ phổ biến nhất trong số ít nhất là sáu bản dịch tiếng Anh hiện có.
Bài hát gốc tiếng Đức Stille Nacht! Heilige Nacht! gồm sáu khổ, mỗi khổ năm câu, tổng cộng 138 từ. Cũng như Kinh Thánh, bài hát này được dịch ra rất nhiều ngôn ngữ trên thế giới, và tại địa chỉ http://silentnight.web.za/t20-19ranslate/index.html, có thể thấy hiện nay đă lên tới con số 193 bản dịch viết bằng 130 ngôn ngữ khác nhau, kể cả những thổ ngữ ở châu lục đen hay trên các đảo xa khơi ngoài Thái B́nh Dương…
Bản dịch tiếng Hoa là B́nh an dạ (Đêm b́nh an), Lê Anh Minh phiên âm Hán-Việt như sau:
B́nh an dạ, thánh thiện dạ! / Vạn âm trung, quang hoa xạ, / Chiếu trước Thánh mẫu dă chiếu trước Thánh anh, / Đa thiểu từ tường dă đa thiểu thiên chân, / Tĩnh hưởng thiên tứ an miên, tĩnh hưởng thiên tứ an miên. / B́nh an dạ, thánh thiện dạ! / Mục dương nhân, tại khoáng dă, / Hốt nhiên khán kiến liễu thiên thượng quang hoa, / Thính kiến thiên quân xướng cáp lợi lộ á, / Cứu Chúa kim dạ giáng sinh, Cứu Chúa kim dạ giáng sinh! / B́nh an dạ, thánh thiện dạ! / Thần tử ái, quang kiểu khiết, / Cứu thục hoằng ân đích lê minh lai đáo, / Thánh dung phát xuất lai vinh quang phổ chiếu, / Da Tô ngă Chúa giáng sinh, Da Tô ngă Chúa giáng sinh!
Riêng về tiếng Việt, bản dịch Đêm thánh vô cùng [1] được xem là thành công hơn cả:
Đêm thánh vô cùng / Giây phút tưng bừng / Đất với trời / Se chữ đồng / Đêm nay Chúa con thần thánh tôn thờ / Canh khuya giáng sinh trong chốn hang lừa / Ơn châu báu vô bờ bến / Biết t́m kiếm của chi đền... / Ôi Chúa Thiên đàng / Cảm mến cơ hàn / Nhấp chén phiền / Vương phong trần / Ôi Thiên Chúa thương người đến quên ḿnh / Canh khuya giáng sinh trong chốn cơ hàn / Ơn châu báu vô bờ bến / Biết t́m kiếm của chi đền.
Đă gần 200 năm tuổi, bài hát bất tử này ra đời từ một làng quê trong vùng núi hẻo lánh nước Áo, tác phẩm của hai con người khiêm tốn, thanh bạch...
Sinh ngày 11-12-1792 ở thành phố Salzburg, nước Áo, Joseph Francis Mohr là con ngoại hôn của anh lính đánh thuê Franz Mohr, kẻ đă bỏ ngũ và trốn chạy đứa con c̣n nằm trong bụng cô thợ thêu nghèo Anna Schoiberin. Từ thơ ấu bần khổ, rồi vào đại học, cho tới khi thành linh mục, Mohr luôn được sự bảo trợ của Johann Nepomuk Hiernle là Giám mục chỉ huy dàn hợp xướng nhà thờ chính ṭa thành phố Salzburg. Nhờ thế, năng khiếu âm nhạc của Mohr sớm được phát huy. C̣n trẻ, Mohr vừa hát vừa chơi vĩ cầm trong hai ca đoàn của nhà thờ trường đại học và nhà thờ Thánh Peter thuộc tu viện ḍng Benedictines. Mohr học ở tu viện Kremsmünster ḍng Benedictines (1808-1810), rồi vào chủng viện (1811).
V́ là con ngoại hôn, Mohr phải được Giáo hoàng cho phép đặc biệt mới được thụ phong linh mục (21-8-1815). Sau đó ông được phái tới giáo xứ làng Mariapfarr trong vùng núi Alpine. Tại chốn hẻo lánh này, ông viết một bài thơ tiếng Đức gồm sáu khổ (1816). Năm sau, ông chuyển đến làng Oberndorf phục vụ hai năm và gặp Franz Xaver Gruber, thầy giáo tiểu học.
Sinh ngày 25-11-1787 và mất ngày 07-6-1863, ngoài việc đánh đàn organ trong nhà thờ làng Arnsdorf (nước Áo) Franz Xaver Gruber đồng thời c̣n đánh đàn organ và chỉ huy ca đoàn của nhà thờ Thánh Nikolas ở làng Oberndorf. Gruber bằng ḷng phổ nhạc bài thơ của Mohr và soạn phần đệm guitar để hát trong Thánh lễ vào nửa đêm 24-12-1818.
Giáng sinh năm ấy, Mohr vừa đệm guitar vừa ḥa giọng cùng Gruber hát ra mắt bài Stille Nacht. Ca đoàn nhà thờ Thánh Nikolas hát phần điệp khúc (hai câu cuối mỗi khổ thơ). Bài hát mừng Giáng sinh Stille Nacht! Heilige Nacht! nổi tiếng nhất trên thế giới ra đời như thế, rất mau chóng được phổ biến. Nhiều năm sau nữa Gruber mới soạn thêm phần nhạc cho đàn organ.
Với ḷng từ ái dốc sức làm từ thiện, linh mục Mohr luôn di chuyển từ miền này sang miền khác. Cuối cùng, khi về làng Wagrain, ông lập trường và gây quỹ giúp trẻ nghèo đi học. Sau khi ông từ trần v́ bệnh phổi (04-12-1848), trường làng này đă mang tên Mohr, c̣n mộ ông th́ nằm trang trọng trong nghĩa trang giáo xứ cạnh trường. Trên lối đi lộ thiên nối nhà xứ với giáo đường, dân làng đặt bia ghi nhớ công đức linh mục Mohr.
Trái: Joseph Francis Mohr (Tranh vẽ 1955) & Phải: Franz Xaver Gruber
Trái: Nhà thờ làng Mariapfarr, nơi Mohr viết ca từ Stille Nacht! Heilige Nacht! & Phải: Thủ bút Mohr trên bài hát Stille Nacht! Heilige Nacht! (phát hiện 1995).
Trên: Nhà thờ Thánh Nikolas ở làng Oberndorf. & Dưới: Cung thánh nhà thờ Thánh Nikolas, nơi Mohr và Gruber cùng tŕnh bày Stille Nacht! Heilige Nacht! lần đầu tiên (1818)
Trái: Ngôi mộ của Mohr ở Wagrain & Phải: Ngôi mộ của Gruber ở Hallein, phía sau là Bảo tàng Gruber.
--------------------------------------------------------------------------------
Trái: Phanxicô Hải Linh (1920-1988) & Phải: Hùng Lân (1922-1986)
[1] Có tài liệu nói đây là bản dịch của nhạc sĩ Hùng Lân (1922-1986); chỗ lại nói của nhạc sĩ Phanxicô Hải Linh (1920-1988).
Dũ Lan Lê Anh Dũng
(11-12-2006)