|
Thuật xử thế người xưa |
|
Ngô Nguyên Phi |
|
Mở đầu câu
chuyện |
Một
hôm Trang Tử dẫn học tṛ đi ngao du, nhân lúc ghé vào nhà một người bạn để thăm.
Chủ nhà tay bắt mặt mừng, nói:
- Tiếng tăm tiên sinh vang dội như sấm bưng tay. Hôm nay tiên sinh ghé thăm,
bỉ phu thật là vạn hạnh.
Nói rồi quay lại gọi một gia đinh, bảo:
- Hôm nay ta gặp khách quư, để mở đầu câu chuyện ngươi hăy thịt một con
chim cho ta đăi khách!
Đứa ở hỏi:
- Vâng ạ! Nhưng thưa chủ nhân, có hai con chim, một con hót hay, một con
không biết hót, thịt con nào?
Chủ nhân chép miệng:
- Dĩ nhiên phải thịt con chim không biết hót, thứ vô dụng đó để làm ǵ?
Trang Tử cùng chủ nhân ngồi nhâm nhi ly rượu với thịt chim, luận việc thế
thái nhân t́nh, đoạn từ giă chủ nhà, dẫn học tṛ ra đi. Họ đến b́a rừng, thấy
một tiều phu chống búa nh́n cảnh rừng núi bao la. Trước mắt lăo là một cây cổ
thụ. Trang Tử thấy vậy hỏi:
- Trời chiều mà chưa thấy tiều ông đốn được cây nào. Gặp cây này cao
thẳng sao ông không hạ đi?
Lăo tiều thở dài nói:
- Tôi cũng muốn hạ nó, nhưng ngặt gỗ nó xốp lắm, thứ vô dụng đó đốn mà
làm ǵ? !
Một học tṛ nghe vậy, hỏi thầy:
- Cây vô dụng th́ bỏ qua, con chim vô dụng th́ giết. Con thật không hiểu
nổi thói đời?
Trang Tử mỉm cười nói:
- Ta ở vào khoảng hữu dụng và vô dụng đó. Chỉ có bậc đạo đức mới tránh khỏi
tai họa mà thôi.
Lời
bàn:
Đây
là một bài học ngụ ngôn nhằm khuyên răn người đời. Câu kết luận của Trang Tử nói
nghe như lạc đề. V́ chim và cây không phải là người. Hữu dụng và vô dụng là hai
mặt đơn giản của cuộc đời ...
Nhưng ta để ư, làm thế nào để ẩn ḿnh vào giữa lằn mứt vô h́nh hữu dụng và
vô dụng đó? Trang Tử nói: "Chỉ có bậc đạo đức!" Người vô dụng không phải không
làm được việc ǵ? Ít ra họ cũng biết hô hoán (Nếu cho họ canh cửa), cũng biết
dọn dẹp giặt giũ (nếu dùng họ trong việc sai vặt). Người vô dụng có thể bị người
khôn khéo bóc lột công sức cho đến khi hơi thở can kiệt. C̣n người hữu dụng th́
sao? Người thấy việc ǵ cũng làm được, thành ra việc ǵ cũng ôm lấy, cáng đáng,
vong động, vong tưởng, cuối cùng cũng làm con rối cho bọn quyền thế cường hào.
Tựu trung, hữu dụng hoặc vô dụng cũng đều bị dùng.
Người đạo đức, theo người xưa là người hiền trí. Trí để không ai lợi dụng
ḿnh. Hiền để không ai ghét ḿnh. Chỉ có bậc hiền trí mới tránh được cạm bẫy của
người khác. Có thể chứng minh một câu chuyện tương tự.
Nước Tề có loạn lạc. Đôi bạn Bảo phúc Nha và Quản Di Ngô (tức Quản Trọng)
pḥ hai vị công tử chạy ra nước ngoài. Bảo Thúc Nha đem công tử Tiểu Bạch sang
nước Củ, và nói: "Chỉ có mấy nước nhỏ mới không thất tín". Quản Di Ngô đưa công
tử Củ chạy sang nước Lỗâ, và nói: "Lỗ là cường quốc của thời này. Vả lại Lỗ là
quê ngoại của công tử ". Vua Tề bị giết. Nhờ nước Củ ở gần Tề nên Bảo Thúc Nha
đem công tử Tiểu Bạch về kịp đă lên ngôi. Công tử Củ ở nước Lỗ rất xa không về
kịp. Bảo Thúc Nha nói với công tử Tiểu Bạch (bấy giờ đă lên ngôi lấy hiệu là Tề
Hoàn Công): "Trước đây Quản Di Ngô muốn giết chúa công là bởi "ai v́ chúa nấy".
Lúc ấy Di Ngô đang pḥ công tử Củ. Xin chúa công đừng giận ông ta. Di Ngô là bậc
đệ nhất kỳ tài. Chúa công muốn dựng nghiệp bá, không có ông đó, không xong. Nay
tôi đem binh đóng biên giới làm áp lực, buộc vua Lỗ phải "xử trí" lấy Củ, và
buộc vua Lỗ giao Di Ngô cho chúa công".
Bên kia Di Ngô và vua Lỗ tranh không kịp với Tiểu Bạch, ḷng c̣n đang tức.
Bỗng nghe quân Tề kéo đến. Mưu sĩ nước Lỗ là Thi Bá, hiến kế: "Để tránh binh đao
với Tề, chúa công nên giết Củ đi, v́ Củ là tên vô dụng! Nhưng chúa công phải t́m
mọi cách trọng dụng Quản Di Ngô, v́ tài của ông ta "kinh thiên vĩ địa". Vua Lỗ
nói: "Di Ngô một ḷng với chủ. Nay ta giết Củ là chủ hắn, th́ hắn không bao giờ
chịu giúp ta đâu. Vả lại, Tiểu Bạch một mực đ̣i Di Ngô về Tề, để tự tay ḿnh trả
thù". Thi Bá nói: "Đó là mẹo của Thúc Nha đ̣i Di Ngô về Tề để dùng. Chúa công
không dùng th́ giết chứ đừng trả Di ngô". Vua Lỗ không nghe. Di Ngô về Tề giúp
cho Tề Hoàn Công, đưa nước Tề lên địa vị bá chủ. Vua Lỗ ân hận măi.
Chuyện này có phần hơi khác chuyện Trang Tử trên đây. Ở đây kẻ vô dụng bị
giết đă đ ành,
nhưng người tài giỏi vẫn bị người ta đ̣i giết. Cũng may, Di Ngô và Thúc Nha là
những người kỉ mưu tuyệt trí nên không bị những kẻ tầm thường hạ sát. Nhưng cái
ư nghĩa của nó vẫn giống nhau, chỉ có bậc đạo đức, hiền trí mới giữ được ḿnh.
|
